4. Ρωσία και Ελλάδα
Η μεταφορά μέρους της αυλής του Βυζαντίου στη Ρωσία μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, με τον Ιβάν τον Τρομερό να είναι εγγονός της Σοφίας Παλαιολογίνας (ανιψιά του τελευταίου αυτοκράτορα), οδήγησε τη Ρωσία να θεωρεί τον εαυτό της ως την τρίτη Ρώμη.1 Ο Ιβάν απελευθέρωσε τη Ρωσία από τον μογγολικό ζυγό και επεκτάθηκε προς την Ανατολή, αλλά δεν κατάφερε να βρει έξοδο στον Εύξεινο Πόντο λόγω των ισχυρών αντιπάλων. Το πέρασμα στη Βαλτική οργανώθηκε από τον Μέγα Πέτρο, που εγκαταστάθηκε γύρω από την περιοχή του Αζόφ. Παρά τις εκσυγχρονιστικές απόπειρες του Μεγάλου Πέτρου και της Μεγάλης Αικατερίνης, οι περιοχές τους παρέμεναν πίσω σε ανάπτυξη.
Η μακρά περιφρόνηση προς τους Ρώσους, η διάδοση της ρωσοφοβίας στη Δύση2 και η αύξηση του εθνικισμού στην Ευρώπη, μετά τις επαναστάσεις στην Αμερική και τη Γαλλία, ενίσχυσαν τον πανσλαβισμό. Στο πλαίσιο αυτό, η προώθηση των Σλάβων και της Ορθοδοξίας, έκαναν τη Ρωσία να εμφανίζεται ως κληρονόμος του Βυζαντίου, σε αντιπαράθεση με τον Καθολικισμό, τον Προτεσταντισμό και την ταχύτατα αναπτυσσόμενη αθεΐα του 18ου αιώνα.3
Αυτή η κατάσταση είχε σοβαρές συνέπειες για την Ελλάδα. Με τις νίκες της Αικατερίνης κατά των Τούρκων, ξεκίνησε η ρωσική παρέμβαση στα ελληνικά ζητήματα. Τα Ορλωφικά ενίσχυσαν την ελπίδα των υπόδουλων για υποστήριξη, καθώς καμία άλλη χώρα δεν έδειχνε διάθεση να βοηθήσει. Η Ρωσία είχε ήδη εγκατασταθεί στη βόρεια Βαλκανική, ενώ η Αυστροουγγαρία ήταν εχθρική.4
Παρά την έλλειψη υποστήριξης από την Αικατερίνη, η πίστη στους Ρώσους παρέμενε. Έτσι, η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε στην Οδησσό, ο ηγέτης της επανάστασης Υψηλάντης υπηρέτησε ως υπασπιστής του τσάρου και ο πρώτος κυβερνήτης της χώρας, Καποδίστριας, ήταν υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας. Αυτό δείχνει ότι η Ρωσία θεωρούνταν ο κύριος σύμμαχος. Έπειτα, η συμμετοχή της στη ναυμαχία του Ναυαρίνου αποδείχθηκε καθοριστική. Αν και οι Γάλλοι έστειλαν τον Μαιζόν για να αποκλείσουν τον Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο (οι Άγγλοι δεν του επέτρεπαν να βγει από τον Ισθμό της Κορίνθου και απαγόρευαν τη ρωσική στρατιωτική παρέμβαση), ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1829 και η προέλαση προς την Αδριανούπολη ανάγκασε τον σουλτάνο να υπογράψει τη Συνθήκη της Ανεξαρτησίας.
Ωστόσο, αναδύθηκε μια παράξενη κατάσταση. Η ανάπτυξη, τόσο οικονομική όσο και κοινωνική, συνδεόταν εντονότερα με τη Δύση. Η βιομηχανική επανάσταση, που έγινε εμφανής μετά το 1820 (η «Καρτερία» του Hastings κινούνταν με ατμό), ώθησε όλα τα κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας, να στραφούν στο αγγλικό παράδειγμα. Ο αυταρχισμός του τσάρου και η ρωσική καθυστέρηση εμφανίζονταν ως εμπόδιο στον εκσυγχρονισμό, με αποτέλεσμα η Ρωσία να θεωρείται ολοένα και περισσότερο απευκταία και το ρωσικό κόμμα στην Ελλάδα να συρρικνώνεται.
Αυτή η ιδεολογική γραμμή: πρόοδος ίσον Ευρώπη (και στη Ρωσία αυτό επιδιώκουν) καλλιέργησε έναν ισχυρό ιδεολογικό και πολιτικό σύνδεσμο με την αγγλική πολιτική, ενώ τα αγγλικά τοκογλυφικά δάνεια ενδυνάμωσαν ακόμη περισσότερο τις σχέσεις της χώρας με τη Δύση (κυρίως το Λονδίνο και δευτερευόντως το Παρίσι).
Ωστόσο, η κρίση του Κριμαϊκού Πολέμου εκλήφθηκε από τους Έλληνες ως ευκαιρία απελευθέρωσης και άλλων εδαφών. Ο ναυτικός αποκλεισμός του Πειραιά από τις Αγγλογαλλικές δυνάμεις, καθώς και η προκλητική στάση απέναντι στη χώρα (όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις) αυξήσαν την απομάκρυνση των Ελλήνων από τους δυτικούς συμμάχους, προσεγγίζοντας ξανά τους Ρώσους.
Παράλληλα, η αύξηση του πανσλαβισμού και του εθνικισμού και η συνεχιζόμενη περιφρόνηση της ρωσικής ιδεολογίας από τη Δύση οδηγούν τη ρωσική πολιτική σε υποστήριξη των Σλάβων αδελφών. Έτσι, γίνεται ολοένα πιο προφανές ότι η Ελλάδα θα παραμείνει δευτερεύουσα ή τριτεύουσα στις προτιμήσεις της Μόσχας. Αυτή η περίοδος των εκατό ετών (1770-1870), κατά την οποία οι Έλληνες ανέπτυξαν προσδοκίες για ρωσική ενίσχυση, ολοκληρώνεται. Οι Άγγλοι προσφέρουν το 1864 τα Επτάνησα ως δείγμα φιλίας και εγκαθιδρύουν μια αγγλόφιλη δυναστεία για να ελέγξουν τις εξελίξεις.
Η αποστολή στρατευμάτων στην Ουκρανία το 1919 προκάλεσε αγανάκτηση στους Μπολσεβίκους, οι οποίοι θεώρησαν τους Έλληνες ως ιμπεριαλιστές, υπό την επιρροή Αγγλογάλλων. Η ενίσχυση του Κεμάλ από αυτούς και η προπαγάνδα που ενθάρρυνε τη στρατολογία για να πάνε “οίκαδε” διεύρυναν το χάσμα.
Μετά την κατοχή, η κυριαρχία του ΕΑΜ και η αντιπαράθεση του με άλλες προπαγανδιστικές ομάδες καθόρισαν τους κομμουνιστές και τη Σοβιετική Ένωση ως κορυφαίους εχθρούς, δημιουργώντας μίσος προς τους «σφυροδρεπανίτες» σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού και στα παραδοσιακά κόμματα. Η κρατική επιρροή του κομμουνισμού στη Βαλκανική οδηγεί σε υστερία και πλήρη εξάρτηση της χώρας από τη Δύση…
Μετά την πτώση της δικτατορίας, οι επόμενες κυβερνήσεις δημιούργησαν καλές σχέσεις με όλες τις χώρες των Βαλκανίων. Η κατάρρευση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού είχε ως αποτέλεσμα την ένταξη των περισσότερων στο ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. Ο πόλεμος Ρωσίας – Ουκρανίας αποκάλυψε τις εσωτερικές αντιφάσεις του πολιτικού κόσμου, με τη χώρα να υποστηρίζει πιο έντονα την αντιρωσική στάση από κάποιους άλλους Ευρωπαίους.
5. Συμπεράσματα – Μελλοντικές εξελίξεις
Η σχέση των Ρως με το Βυζάντιο υπήρξε έντονα ταραχώδης. Αρχικά επιτέθηκαν εναντίον του καθώς επεκτείνονταν (στην Κριμαία, στην Αζοφική και στα βορειοδυτικά παράλια του Ευξείνου Πόντου). Στη συνέχεια, στράφηκαν και κατά της Κωνσταντινουπόλεως. Η νίκη του Τσιμισκή επί του Σβιατοσλάβου στο Δορύστολο το 971 μ.Χ. απομάκρυνε τον κίνδυνο. Η εξέγερση της αριστοκρατίας απέναντι στο Βασίλειο Β’ οδήγησε σε αίτημα βοήθειας από τον Βλαδίμηρο.
Η ντρουζίνα των έξι χιλιάδων Βαράγγων έσωσε τον αυτοκράτορα, αλλά ο Βασίλειος, ως αντάλλαγμα, έδωσε την αδελφή του Άννα στον βάρβαρο, που είχε πολλές συζύγους. Ο Βλαδίμηρος, που πήρε το όνομα Βασίλειος προς τιμή του γαμπρού του, βαπτίστηκε και υποχρέωσε τον λαό του να το μιμηθεί. Έτσι, ξεκίνησε ο εκχριστιανισμός των Ρώσων.5 Η Ρωσία φάνηκε αρχικά, μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, ως φυσικός σύμμαχος κατά των Οθωμανών.6 Η άνοδός της και η επιδίωξή της να επεκταθεί στα Βαλκάνια, ιδιαίτερα επί εποχής της Μεγάλης Αικατερίνης και ύστερα, την παρουσίασαν ως κύριο σωτήρα ή ό,τι άλλο βοηθό στους υπόδουλους Έλληνες.
Αρχικά, το έδαφός της ήταν φιλικό για τη γένεση των εξελίξεων. Όμως, η αντιδραστική πολιτική του τσάρου Νικολάου (πιστού στην Ιερά Συμμαχία) και η αρχική αρνητικότητα ως προς την επανάσταση έδωσαν τη δυνατότητα για παρέμβαση από τη Γαλλία και την Αγγλία, όπου επικρατούσε το φαινόμενο του Φιλελληνισμού, που αναδύθηκε με την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό. Για την αγγλική πολιτική, η ύπαρξη ενός κράτους, είτε υπό τον σουλτάνο είτε ελεύθερου, θα εμπόδιζε το ρωσικό πέρασμα στη Μεσόγειο.
Έτσι, μεταξύ 1822 και 1825, οι επαναστάτες στραφήκαν προς τη Δύση. Τα αγγλικά δάνεια επισημοποίησαν την εξάρτηση της χώρας, ενώ η Ανατολή γινόταν εκ των πραγμάτων κάτι αποδεκτό με δυσκολία. Για τους περισσότερους, η έννοια της ανάπτυξης συνδεόταν με τον πολιτισμό της Δύσης (η απέχθεια του Κοραή προς την Ανατολή το διαλαμβάνει ακριβώς αυτό). Κατά την επίμαχη περίοδο, οι πολιτικοί και οι στρατηγοί υπέγραψαν πράξεις προστασίας υπέρ της Αγγλίας.
Ο πανσλαβισμός σαράντα χρόνια αργότερα θα δώσει την τελευταία κλωτσιά για την απομάκρυνση της Ελλάδας από τη Ρωσία. Μετά την Ρωσική Επανάσταση, η εχθρότητα θα εκδηλωθεί με έντονο τρόπο. Στο τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα, η ψυχρότητα στις σχέσεις Ελλάδας – Ρωσίας θα ενισχυθεί από τον πανσλαβισμό και την επιδίωξη απελευθέρωσης των Σλάβων από τους Οθωμανούς και τους Αυστριακούς. Στον 20ό αιώνα, οι αντιπαραθέσεις θα προκύψουν λόγω του σλαβικού ζητήματος.
Ο σημαντικότερος παράγοντας που καθόρισε τα αρνητικά συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους Ρώσους ήταν αυτό το ζήτημα. Όπως έχει αναλυθεί,7 το σλαβικό ζήτημα, αν και η οξύτητά του μετριάστηκε μετά το 1950 με την ήττα του ΚΚΕ, καθώς οι σλαβόφωνοι εντάχθηκαν στις γραμμές του8 και στην ήττα τους διέφυγαν προς τον Βορρά, συνεχίζει να προκαλεί εντάσεις μέχρι σήμερα.
Η πίστη των Σλάβων ότι είναι «ντόπιοι», κάτι που δεν μπορεί να κριθεί εντελώς αυθαίρετο, δεδομένου ότι κατοικούν εκεί από τον 6ο και 7ο αιώνα, θα μπορούσε να γίνει ανεκτό από τους περισσότερους Έλληνες. Ωστόσο, η πεποίθηση τους ότι οι συμβιβασμοί τους με τους αυτόχθονες κατοίκους προτού αυτοί φτάσουν εκεί, καθώς και οι εκσλαβιστικές πρακτικές στο εσωτερικό, τους καθιστούν απογόνους των αρχαίων Μακεδόνων, είναι το επίμαχο σημείο της διαμάχης μεταξύ Ελλάδας και Βόρειας Μακεδονίας, παρά τη συμφωνία των Πρεσπών.
Έτσι, ο πανσλαβισμός και οι συνέπειές του για την Ελλάδα, καθώς μεγάλο μέρος των βόρειων περιοχών κατοικούνταν από Σλάβους, συνέτειναν στην απομόνωση και σταδιακή εχθρότητα. Εφόσον παραμείνουν οι διεθνείς μηχανισμοί (ΝΑΤΟ, Ε.Ε.), οι σχέσεις Ελλάδας και Ρωσίας θα oscillate μεταξύ συνεργασίας και εχθρότητας.
Ο ρόλος της Ρωσίας στη σχέση της με την Τουρκία είναι κρίσιμος. Αρχικά οι δυο δυνάμεις ανταγωνίζονταν. Με την πτώση του τσαρισμού και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το κεμαλικό καθεστώς διατήρησε ορισμένες σχέσεις ή παρέμεινε σχετικά ουδέτερο (επί Στάλιν). Η ένταξη της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, λόγω της απειλής του κομμουνισμού, αναβίωσε παλαιές έχθρες, οι οποίες ωστόσο εξασθένησαν μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Επί του παρόντος, δεν υπάρχουν κοινά σύνορα.
Σήμερα, η Τουρκία είναι περικυκλωμένη από ισλαμικές κυβερνήσεις και τα κράτη με τουρανικές ρίζες εκτείνονται μέχρι την Κίνα. Εντούτοις, η Τουρκία καταφέρνει να διατηρεί εξαιρετικές σχέσεις τόσο με τους πρώην κατακτημένους λαούς όσο και με τους αντιπάλους της. Το γεγονός αυτό παγιδεύει την Ελλάδα σε μια θέση αδύναμου συμπαίκτη (φτωχός συγγενής), αν και δεν υπήρξε αντιπαλός της Ρωσίας στην σύγχρονη ιστορία.
Η επιθυμία της Τουρκίας να επανέλθει ως μεγάλη δύναμη πιθανόν να ανατρέψει τις σχέσεις της με τη Ρωσία, κάτι που μπορεί να ευνοήσει μία επαναπροσανατολισμένη προσέγγιση της Ελλάδας προς τους Ρώσους.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία (2022 – σήμερα) έσπρωξε την Ελλάδα στην αντιρωσική πλευρά (η τουρκική εισβολή στην Κύπρο το επέβαλε). Ωστόσο, αυτό που δεν επιβλήθηκε ήταν η ένταξη της χώρας στην ένωση των προθύμων. Το λάθος προήλθε από την αδυναμία κατανόησης της διεθνούς πολιτικής κατάσταση. Η αποτυχία της ρωσικής επίθεσης τις πρώτες ημέρες δημιούργησε την εντύπωση ότι η Ρωσία θα ηττηθεί, καθώς η Ουκρανία είχε υποστήριξη από την Ευρώπη και τις Η.Π.Α. (Έχει ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι οι ξένοι εμπειρογνώμονες, εγκλωβισμένοι στις ιδεολογικές τους αγκύλωσεις, δεν αναγνώρισαν ότι η Ρωσία είχε προετοιμαστεί για χρόνια για την επίθεση και ότι η βιομηχανία της είχε στραφεί στην παραγωγή πολεμικού υλικού. Συγχέουν την αδυναμία παραγωγής καταναλωτικών αγαθών με τις στρατιωτικές ανάγκες, κάτι που είχε αποδειχθεί το λάθος του Χίτλερ). Έτσι, η ελληνική κυβέρνηση, αντί να κρατήσει μια ψύχραιμη στάση, άγγιξε την κατάσταση, επιταχύνοντας τις δράσεις κατά της Ρωσίας και οδηγώντας τις σχέσεις σε το χειρότερο σημείο της ιστορίας τους.
Για να επανακτήσει η Ελλάδα ουσιαστικές σχέσεις με το αυταρχικό καθεστώς της Ρωσίας, πέρα από μια μεταβολή της κυβερνητικής πολιτικής, απαιτείται να υπάρχουν και οφέλη για τη ρωσική πλευρά. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν είναι εύκολο, αφού η Τουρκία έχει επικεντρωθεί οι περισσότερες ευκαιρίες. Μια αλλαγή στο καθεστώς της Μόσχας και μια γενικότερη επανασύνδεση της χώρας με τη Δύση μπορεί να επιφέρει τη σταδιακή αποκατάσταση ή τουλάχιστον την εξομάλυνση των σχέσεων με την Ελλάδα.
Παραπομπές
1. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αν η Αντάντ νικούσε κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο τσάρος θα κέρδιζε την Κωνσταντινούπολη ως τρόπαιο. Η άνοδος των Μπολσεβίκων ανέτρεψε αυτά τα σχέδια.
2. Ένα παράδειγμα είναι η συμπεριφορά απέναντι στον Σουβόροφ το 1799 στην Ελβετία, νικητή απέναντι στους Γάλλους, από τους συμμάχους Αυστριακούς και άλλους. Ο κοινός φόβος από την Γαλλική Επανάσταση μετέτρεψε αυτούς τους εχθρούς σε συμμάχους για λίγο.
3. Ο Ντοστογιέφσκι εκφράζει μέρος αυτής της λογικής. Στον 20ό αιώνα, ο Στάλιν επανέφερε τον Αλέξανδρο Νέφσκι και τον Ιβάν τον Τρομερό μέσω του Αϊζενστάιν για τον ενίσχυση του σοβιετικού πατριωτισμού.
4. Για παράδειγμα, παρέδωσε τον Ρήγα στις τουρκικές αρχές.
5. Βλέπε: Παπαηλίας Θ. (2017) «Η Τελική Σύνθεση: Η Ανατολή απέναντι στη Δύση», Αθήνα: Παρουσία.
6. Προσπάθειες με πάπα, Βενετία κ.λπ. δεν κατέστη ρεαλιστικές λόγω των ασυνεννοησιών των δυτικών δυνάμεων.
7. Παπαηλίας Θ. (2021), Εισηγήσεις στη Δημόσια Διακυβέρνηση, Αθήνα: Σταμούλης, σελ. 194-199.
8. Η παραδοσιακή οργάνωση παραγωγής των Σλάβων τους έκανε πιο δεκτικούς στη σοσιαλιστική οργάνωση από τους Έλληνες, που εκμεταλλεύονταν τη γη ατομικά. Οι διανομές γης κατά την περίοδο Κουμουνδούρου το 1871 και η απαλλοτρίωση μεγαλογαιοκτησιών το 1923 διαμόρφωσαν διαφορετικά την πορεία της χώρας.
Διαβάστε επίσης
Παρά την… επιθυμία Τραμπ, η Τουρκία θα συνεχίσει να αγοράζει φυσικό αέριο από τη Ρωσία, δήλωσε ο υπουργός Ενέργειας
Το μήνυμα του Σαρκοζί λίγο πριν μπει στη φυλακή: «Είναι δοκιμασία, θα το ξεπεράσω» (Video)
Το τρολάρισμα του Έντι Ράμα στον Ντόναλντ Τραμπ για τη γεωγραφική του γκάφα
